De Wereld van Charlie Chaplin

Charlie Chaplin is wereldwijd een icoon. Ondanks het feit dat hij in Engeland werd geboren en zichzelf als citizen of the world zag, zal hij ook altijd verbonden blijven met de Verenigde Staten; het land dat hem groot maakte, omarmde, maar later ook afstootte. Chaplin was een briljante duizendpoot, en zijn films – waarvan sommige inmiddels meer dan 100 jaar oud zijn – doorstaan de tand des tijds omdat ze universele en tijdloze menselijke gevoelens en gedragingen bevatten. Daarnaast zijn het kunstwerken op zichzelf en is de humor en charme van Chaplin ontegenzeggelijk uniek en subliem.

Nadat ik een paar jaar geleden al de locatie van de oude studio van Chaplin in Los Angeles had bezocht, kreeg ik het idee om ook zijn oude huis – nu een museum – te bezoeken, in Zwitserland. In mei 2023 kwam het ervan, samen met mijn neef Thomas, ook een Chaplin-bewonderaar. In dit verhaal wil ik graag wat ervaringen van deze bezoeken delen, en aan de hand van enkele films en anekdotes laten zien waarom Charlie Chaplin zo’n legendarisch filmicoon is. (Voor een volledige biografie raad ik ‘Chaplin: His Life and Art’ aan, van David Robinson.)

The Tramp

Charles Spencer Chaplin werd geboren in Londen in 1889. Zijn ouders waren artiesten, maar bleven niet lang bij elkaar en konden niet voor Charlie zorgen. Hij groeide op in grote armoede. Moeder Hannah belandde na psychische problemen in een inrichting en zijn alcoholistische vader overleed al op 38-jarige leeftijd. Charlie verbleef in verschillende instellingen en leefde zelfs even op straat. Wel vonden hij en halfbroer Sidney hun weg in het theater. Al op jonge leeftijd maakte Charlie veel indruk op het podium. Het keerpunt kwam toen hij in 1908 werd toegelaten tot het toerende theatergezelschap van Fred Karno, waar een nog onbekende Stan Laurel ook onderdeel van was. Een toer met deze groep bracht Chaplin voor het eerst in Amerika, waar hij de aandacht trok van filmproducenten.

In 1913 tekende Chaplin (toen 24) zijn eerste filmcontract, bij Keystone, en vertrok hij naar Los Angeles, waar de filmindustrie nog maar net aan het ontwikkelen was. Al snel creëerde Chaplin zijn beroemde karakter The Tramp en zocht – en kreeg – hij ruimte om zijn eigen ideeën uit te werken en te regisseren. De korte films die hij maakte brachten meer nuance en gevoel ten opzichte van de vaak kolderieke eerste korte films. In 1914 was hij al zeer succesvol, maar in 1915 werd Chaplin een mondiaal fenomeen. Merchandise van The Tramp was niet aan te slepen en hij werd een rijk man.

The Kid

Het enorme succes gaf hem alle vrijheid die hij wilde, en in 1917 kocht hij een stuk grond om een eigen studio te bouwen, bij La Brea Avenue en Sunset Boulevard. Het tempo van de studio’s, die als productiefabrieken korte films uit de grond stampten, beviel Chaplin niet. In zijn eigen studio (en via United Artists, mede-opgericht door Chaplin) kon hij zijn perfectionisme eindelijk tijd en ruimte geven. In deze studio maakte Chaplin al zijn klassieke meesterwerken, zoals zijn eerste lange film: The Kid (1921). In die (silent) film vindt The Tramp een te vondeling gelegde baby. Hij zorgt voor de jongen, tot de moeder vijf jaar later toch op zoek gaat naar haar kind. Het is een prachtige, grappige en zeer ontroerende film, met een hartverscheurend achtergrondverhaal.

In 1919 zat Chaplin in een zware periode. Een moeizaam huwelijk met Mildred Harris, zijn eerste vrouw, en stress over het welzijn van zijn zieke moeder, gingen gepaard met een creatieve crisis. Hij werkte aan een nieuw project, dat maar niet op gang wilde komen en uiteindelijk volledig stil kwam te liggen. Toen volgde een dramatische gebeurtenis: op 7 juli 1919 werd Chaplins eerste kind, Norman, geboren, maar de baby overleed drie dagen later. Chaplin was gebroken. Kort na de begrafenis stortte hij zich op een nieuwe productie, waar hij de maanden erna in bezeten tempo aan werkte: de film die The Kid zou worden. Chaplin werkte destijds chronologisch, wat betekent dat hij kort na de dood van zijn zoon de scène filmde waarin hij een baby vindt… Biograaf Robinson omschrijft het treffend en eloquent:

“It would be presumptuous to trace connections between this emotional shock and the sudden resurgence of creativity in Chaplin that followed it; or between the death of his first child and the subject of the film he was about to make, and which for many remains his greatest work. However, ten days after Norman Chaplin’s death, Chaplin was auditioning babies at the studio.”

Deze achtergrondinformatie versterkt de emotionele lading van The Kid aanzienlijk.

Los Angeles

Toen ik in Los Angeles was (zie eerder verhaal), wilde ik natuurlijk ook graags langs de studio van Chaplin. Inmiddels was het de thuisbasis van The Jim Henson Company, met een beeld van Kermit boven de poort, dat Chaplin eert met hoed en stok. Ik had al veel foto’s en filmpjes van de studio gezien, dus het was bijzonder om voor het gebouw te staan. Met de foto’s van een jonge, trotse Chaplin voor de trappen van zijn studio op mijn telefoon, stelde ik me voor hoe het zou zijn om honderd jaar geleden om me heen te kijken. Geen Starbucks, geen Tesla’s, maar een lege straat in een stad die nog maar net aan het opbloeien was tot het bruisende centrum van een wereldomvattende filmindustrie. Een paar keer liep ik heen en weer langs het terrein, diep onder de indruk en ontroerd dat ik het voorrecht had om over deze heilige cinemagrond te mogen lopen. Ook lunchte ik in Musso & Frank Grill, het geliefde restaurant waar Chaplin zijn vaste booth aan het raam had.

Duizendpoot

Chaplin werkte, in zijn eigen tempo, verder in zijn studio. The Gold Rush (1925) en The Circus (1928) waren grote successen. Hij was een duizendpoot: hij schreef, produceerde, regisseerde en monteerde zelf zijn films, speelde de hoofdrol en schreef de muziek! Hij nam alle tijd om zijn visie te realiseren. Hij was zo’n perfectionist, dat hij voor een sleutelscène in City Lights (1931) maar liefst 342 takes opnam, voordat hij tevreden was. In de periode tussen 1929 en 1946 maakte hij slechts drie films, maar drie absolute meesterwerken. Na City Lights (mijn favoriet), waarin The Tramp een blind meisje ontmoet en Chaplin zich – los van de gebruikelijke hilariteit – van zijn meest gevoelige kant laat zien, volgde de geweldige satire Modern Times (1936), waar Chaplin het prachtige (toen nog instrumentale) nummer Smile voor componeerde, en The Great Dictator (1940), Chaplins beroemde en gedurfde parodie op Adolf Hitler.

City Lights en Modern Times zijn gratis via YouTube te bekijken (hier en hier), wat ik iedereen kan aanraden. The Great Dictator is te koop, maar de afsluitende (legendarische) speech (link) is op zichzelf al de moeite waard. De onverschrokken manier waarop Chaplin het politiek beladen onderwerp behandelde, leidde er wel toe dat de FBI Chaplin in de gaten begon te houden. Chaplins uitgesproken oproepen tot vrede en kritiek op Amerika en kapitalisme resulteerden in beschuldigingen dat hij een communist zou zijn. De genuanceerde reactie van Chaplin hielp niet: hij zei dat hij een internationalist was, maar dat hij wel veel positieve kanten aan het communisme zag. Het felle McCarthyisme van die tijd vormde geen goede combinatie met Charlie Chaplin. (Later schreef hij: “Although I am not a Communist I refused to fall in line by hating them.”)

Zwitserland

De hetze tegen Chaplin escaleerde. Toen hij voor promotie van zijn film Limelight (1952) in Engeland was, trok de VS zijn toestemming om terug te keren in en werd Chaplin opgeroepen om mee te werken aan een onderzoek over zijn vermeende banden met het communisme. Chaplin weigerde, bleef weg en kocht uiteindelijk een landhuis in Zwitserland om zich daar te vestigen. Zijn vrouw Oona reisde naar Los Angeles om zijn zaken af te handelen en te zorgen dat zijn spullen naar Zwitserland werden gestuurd. Zijn ervaringen verwerkte hij in de laatste film waarin hij zelf de hoofdrol speelde, A King in New York (1957). (Voor meer achtergrond over deze film: hier een korte documentaire.)

Tot zijn dood woonden Chaplin, zijn vrouw en een groot deel van zijn 11 (!) kinderen in het huis in Corsier-sur-Vevey, Zwitserland. Hij schreef er onder andere zijn autobiografie en componeerde muziek voor heruitgaven van zijn oudere films. Sinds 2016 is zijn oude huis een museum. Toen ik het plan bedacht om het huis en graf van Chaplin te bezoeken, stuurde ik het voorstel naar mijn neef Thomas, inclusief een lange lijst aan praktische details. Zijn eerste reactie was kernachtig: “Deal”.

Chaplins voetstappen

In mei ’23 was het zover: na een gezellige, soepele reis, die nog even werd onderbroken door een intens vraaggesprek met de douane (“Do you have any money with you? Alcohol?” – en met een achterdochtige blik omdat we uit Nederland kwamen – “DRUGS??”) kwamen we aan in het pittoreske, bergachtige Zwitserse landschap. We verbleven in het Modern Times Hotel, geheel in de Chaplin-sfeer gedompeld. Om de tijd goed te benutten, besloten we meteen het graf van Charlie Chaplin op te zoeken, maar hoe? Vijf minuten rijden of een half uur lopen door het heuvelachtig gebied? Het advies van de laconieke receptioniste – “take the car” – sloegen we dapper in de wind en spijt kregen we geenszins.

Thomas deed zijn best om alternatieve wandelroutes te vinden, met succes! Na flink wat klimweggetjes kwamen we aan bij het ‘Cimetière de Corsier-sur-Vevey’. Het graf van het icoon ligt er prachtig bij en het was heel speciaal om daar staan en Chaplin te eren. We zaten op een klein stenen bankje en stonden stil bij het moment. Het had trouwens niet veel gescheeld, of we hadden bij een leeg graf gestaan! In 1978 werd het lichaam van Chaplin opgegraven en gestolen (link). Nadat de daders waren gearresteerd, werd Chaplins kist teruggeplaatst, ditmaal beschermd door een lading beton.

Chaplins huis

Na een avond met fancy wijn en een mooie nachtwandeling, vulden we onze magen ’s ochtends tot de rand vol met een godsgruwelijk duur ontbijt in het hotel. Een kort ritje bracht ons daarna naar ‘Chaplin’s World’. We startten met een introductiefilmpje, en liepen daarna langs verschillende exposities en filmmaterialen, waaronder Chaplins kostuum uit City Lights en zijn originele Oscars. Het was indrukwekkend om vervolgens door zijn oude huis te mogen lopen. Zijn bureau (met handgeschreven aantekeningen), woonkamer en slaapkamer – waar hij stierf; alles is toegankelijk en de belangrijkste ruimtes zijn in originele staat gehouden. Door het huis staan ook vele wassen beelden van Chaplin: grappig maar soms ook wat freaky.

Er zijn veel videobeelden van Chaplin in en rond zijn huis (hier bijvoorbeeld, uit 1973), en het was onwerkelijk om er zelf rond te lopen en Chaplins voetstappen te volgen. Ik kan me voorstellen dat Chaplin de laatste vijfentwintig jaar van zijn leven goed rust kon vinden op deze serene plek. Naar Amerika keerde Chaplin pas in 1972 terug, eenmalig, om een ere-Oscar in ontvangst te nemen. De toen 82-jarige Chaplin kreeg een staande ovatie van twaalf minuten, nog steeds een record voor het evenement. A&M Records, destijds de eigenaar van Chaplins oude studio, wilde hem met een ceremonie ontvangen, maar Chaplin koos ervoor om tijdens een rustig moment alleen even langs te rijden. Op Eerste Kerstdag, 1977, overleed hij op 88-jarige leeftijd.

Tijdloos

Bijna iedereen kent het icoon Chaplin, maar graag wil ik iedereen die nog nooit een volledige film van hem heeft gezien, aanraden dit eens te doen. Volgens mij spreken zijn klassiekers een brede doelgroep aan en kunnen jonge en oude kijkers nog steeds universeel plezier en ontroering halen uit de kunstwerken die het genie Charlie Chaplin ons heeft achtergelaten. Zijn veelzijdigheid vind ik duizelingwekkend. De manier waarop hij zijn virtuoze fysieke humor combineert met kwetsbaarheid en empathie, maar ook vlijmscherpe maatschappijkritische thema’s verwerkt (zoals in de gitzwarte komedie Monsieur Verdoux uit 1947), is simpelweg fenomenaal – zeker als je bedenkt dat alles dat je ziet én hoort uit zijn koker kwam.

Ondanks het feit dat wereldburger Chaplin nooit een Amerikaans paspoort aanvroeg, heeft hij een kolossale bijdrage geleverd aan de cultuur en filmindustrie van de Verenigde Staten. Ik ben blij dat Chaplin bestond en dankbaar dat ik zijn wereld van dichtbij heb kunnen beleven.

________________________________________

Aanvullende links: